Węgiel, banknoty i Wiedeńska Wiktoria. O ochronie wizerunku postaci historycznych.

Nie da się prowadzić praktyki prawniczej na Górnym Śląsku nie zetknąwszy się, w taki lub inny sposób, z górnictwem węgla kamiennego. Jak się okazuje, uwagi prawnika wymagać mogą także kwestie tak pozornie oderwane od codzienności górnictwa, jak… ochrona wizerunku postaci historycznych.

Dlaczego? Oto odpowiedź. Wiele nazw funkcjonujących obecnie, jak i historycznie śląskich hut, kopalń i zakładów górniczych wiązało się z upamiętnieniem postaci historycznych. Niemieckich („König Wilhelm”, „Bismarck”), jak i polskich („Bolesław Chrobry”, „Bolesław Śmiały”, „Sobieski”). Z historii dalszej, jak i bliższej („Pstrowski”, „Thoréz”, „Gottwald”).

Jednym z Klientów @Żyglicka i Wspólnicy jest koncern węglowy, którego zakład nosi dumne imię zwycięzcy spod Wiednia – Króla Jana III Sobieskiego. Poproszono mnie o opinię, czy wykorzystanie nazwiska Króla w działalności handlowej (sprzedaży węgla wydobywanego przez zakład górniczy noszący jego miano) jest dopuszczalne. Kontrowersje budził też fakt, że inny przedsiębiorca, funkcjonujący w zupełnie innym rejonie kraju, już od pewnego czasu posługuje się królewskim nazwiskiem prowadząc obrót węglem – tym samym surowcem, którym obraca kopalnia. Czy w takim wypadku przedsiębiorcy temu przysługiwałoby pierwszeństwo w oznaczeniu produktu zawierającym odwołanie do Króla?

Sprawa nie wyglądała na całkiem jednoznaczną. Oceniłem, że projektowana nazwa handlowa nie odnosi się bezpośrednio do Króla, lecz do nazwy zakładu wydobywczego. A zatem, odwołuje się raczej do pochodzenia towaru („węgiel sortu X z kopalni Y”), niż do postaci historycznej jako takiej. Natomiast kontrahent odwołujący się do królewskich imion i przydomków („Chrobry”, „Jagiełło” i „Sobieski”) także nie odwołuje się bezpośrednio do dawnych władców Polski, Litwy, czy Pierwszej Rzeczypospolitej. Odwołują się raczej do urzędowych wzorów banknotów (wraz z portretami Królów, stanowiącymi ich centralny element), oznaczając w ten sposób pojemność opakowania paczkowanego węgla, co ma oczywiście wpływ na ich cenę. Urzędowe wzory banknotów – wraz z królewskimi portretami, stanowiącymi ich element – w świetle grupy poglądów i zgodnie z treścią art. 4 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie mogą być przedmiotem prawa autorskiego (choć NBP jest w tej kwestii odmiennego zdania).[1]  Między innymi na tej podstawie uznałem, że stosowanie w obrocie oznaczenia „X z Y” (gdzie X oznacza rodzaj węgla, zaś Y – nazwisko Króla, stanowiące jednocześnie nazwę zakładu, w którym surowiec ten wydobyto) nie powinno być podstawą zasadnego zarzutu wprowadzenia w błąd co do pochodzenia i tożsamości towaru. Wszak rzeczywiście pochodzi on z zakładu górniczego noszącego królewskie miano. Zaś projektowane wzory oznaczeń nie będą zawierać wizerunku Króla opracowanego przez Andrzeja Heidricha – twórcę wzorów polskich banknotów.[2]  Zatem nie powinno być mowy także o naruszeniu przysługujących artyście i jego spadkobiercom autorskich praw niemajątkowych.

Czy mogłoby jednak potencjalnie dojść do naruszenia praw spadkobierców Króla? Ochrona wizerunku osoby zmarłej z czasem wygasa, jednakże prawa mogą przysługiwać także jej spadkobiercom.
Czy Król takich pozostawił? Całkiem możliwe: jeden z praprawnuków Króla prawdopodobnie nie pozostawił potomstwa (w końcu został kardynałem), jednak drugi (pretendent do brytyjskiego tronu w XVIII wieku, znany jako „Bonnie Prince Charlie”) – potomstwa się doczekał).[3] Jakie mieliby szanse, gdyby zgłosili roszczenia zmierzające do ochrony imienia i wizerunku słynnego królewskiego prapraprzodka?

Część specjalistów opowiada się przeciw przyznaniu ochrony praw do wizerunku lub spuścizny nieżyjących postaci historycznych, w szczególności tych z odległych epok. Stwierdzają brak podstaw zakazania posługiwania się wizerunkami postaci historycznych (w tym Napoleona, Juliusza Cezara
i Aleksandra Macedońskiego jako bohaterów gier komputerowych). Bohaterowie minionych epok mogą być przedstawiani nawet w skrajnie negatywny sposób, jeśli taki sposób prezentacji zgodny jest z „ugruntowaną oceną historyczną”.[4]

Ochronie podlega też spuścizna historyczna rozumiana szerzej. Przed kilku laty skutecznie dochodzili swych praw związanych z herbem rodowym  współcześni członkowie rodu Habsburgów. Kwestionowali posługiwanie się ich herbem przez podmiot kontynuujący tradycje prowadzonego niegdyś przez Habsburgów browaru. Finalnie uzyskali ochronę sądową, mimo że – jak katowicki Sąd Apelacyjny podkreślił –  we współczesnych realiach arystokratyczne pochodzenie, jak i herby rodowe utraciły swe znaczenia społeczne i prawne.[5] Nie jest zatem tak, że to, co „historyczne” może być wykorzystywane w dowolny sposób.

Nie brak przy tym normujących tę kwestię przepisów szczególnych.  Wśród nich są ustawowej rangi normy chroniące dziedzictwo, imię i wizerunek Fryderyka Chopina. W okresie II Rzeczypospolitej jeszcze szerszej ochronie (także prawnokarnej!) podlegało imię i wizerunek Marszałka Piłsudskiego. Liczba wyjątków lub zasadnych zastrzeżeń każe zastanowić się, czy można pokusić się w tej kwestii o jakąkolwiek regułę.  Jak zatem kształtuje się kwestia wykorzystania w obrocie imion i wizerunków postaci historycznych? Cóż… wypadałoby odpowiedzieć w sposób ulubiony przez prawników, zarazem budzący irytację części ich Klientów: „to zależy.”

[1] https://nbp.pl/banknoty-i-monety/wykorzystanie-wizerunkow/

[2] https://culture.pl/pl/tworca/andrzej-heidrich

[3] https://www.wilanow-palac.pl/legenda_pieknego_ksiecia_karolka.html

[4] https://legalnakultura.pl/pl/prawo-w-kulturze/prawo-w-praktyce/news/3170,prawna-ochrona-wizerunku-postaci-historycznych-i-fikcyjnych-w-grach-komputerowych#gsc.tab=0

[5] polecam uwadze wywód zawarty w uzasadnieniu wyroku z Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 10 kwietnia 2002 roku, sygn.. akt: I ACa 1399/01.