Praca „na czarno” – aktualny problem polskiego rynku pracy czy relikt przeszłości?

Przyczyny powierzania i wykonywania pracy nielegalnie od lat pozostają niezmienne. Rosnące koszty zatrudnienia, podwyżki płacy minimalnej czy chęć ukrycia dochodów powodują, że na polskim rynku pracy wciąż obserwujemy zjawisko powierzania pracy bez zawarcia umowy czy wypłatę części wynagrodzenia „pod stołem”.

W sprawozdaniu Państwowej Inspekcji Pracy szczegółowo opisano problem pracy „na czarno”. Wnioski są druzgocące szczególnie w przypadku cudzoziemców pracujących w naszym kraju – aż 30% kontroli przeprowadzonych w 2023 roku wykazało powierzenie nielegalnego wykonywania pracy.

Cudzoziemcy coraz częściej pracują w Polsce nielegalnie

Najliczniejszą grupę cudzoziemców nielegalnie zatrudnionych w Polsce stanowili Ukraińcy. Sprawozdanie wskazuje, że 71% ogółu cudzoziemców, którym powierzono nielegalne wykonywanie pracy to właśnie obywatele tego kraju. W niektórych branżach, nieformalne  wykonywanie pracy przez cudzoziemców było szczególnie częste. Największy odsetek zatrudnionych „na czarno” stwierdzono w budownictwie, usługach administrowania
i działalności wspierającej, obejmującej również agencje pracy tymczasowej oraz w transporcie i gospodarce magazynowej.

Co niepokojące, wnioski kontrolerów wskazują, że nasila się zjawisko obchodzenia przepisów dotyczących obowiązku uzyskiwania zezwoleń na pracę dla cudzoziemców. Wykorzystuje się do tego metodę na tzw. spółkę ukraińską. Przepisy Kodeksu spółek handlowych dają bowiem możliwość wykonywania przez wspólników powtarzających się świadczeń niepieniężnych na rzecz spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółek akcyjnych. Wykonywanie takich świadczeń przez cudzoziemców nie wymaga uzyskania zezwolenia na pracę. W celu uniknięcia obowiązku legalizacji zatrudnienia, tworzone są więc spółki z dużą liczbą wspólników, którzy w umowie spółki zobowiązują się do świadczenia na rzecz spółki określonych świadczeń. W praktyce, działalność podejmowana przez cudzoziemców ma wszystkie cechy swoiste dla stosunku pracy.

Cudzoziemcy, wykorzystują także przepisy dotyczące działalności nieewidencjonowanej zawarte w ustawie „Prawo przedsiębiorców”. Osoby prowadzące taką działalność nie muszą zgłaszać się jako przedsiębiorcy do CEIDG, nie podlegają również obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym. Sprawozdanie PIP wskazuje, że w wielu przypadkach, powoływanie się przez cudzoziemców na przepisy o działalności nieewidencjonowanej jest spowodowane jedynie chęcią uniknięcia legalizacji zatrudnienia.

Problem pracy „na czarno” obejmuje także Polaków

Kontrole Państwowej Inspekcji Pracy wykazały, że zjawisko pracy „na czarno” dotyczy także Polaków. Odsetek pracujących nielegalnie pozostaje na względnie stałym poziomie każdego roku. To pokazuje, że sankcje stosowane przez inspektorów pracy nie odstraszają pracodawców przed niedozwolonymi praktykami. Obecnie, niezależnie od stopnia stwierdzonych naruszeń, mogą oni nałożyć na podmiot kontrolowany jedynie karę finansową w wysokości do 30 tys. złotych.

Recepta Państwowej Inspekcji Pracy

Państwowa Inspekcja Pracy w swoim sprawozdaniu postuluje wprowadzenie nowych, dolegliwszych sankcji. Głównym postulatem jest zmodyfikowanie systemu kar, tak aby ich wysokość była uzależniona od skali i rodzaju stwierdzonych naruszeń (w szczególności od liczby osób świadczących pracę nielegalnie w danym podmiocie). Zaproponowano także wprowadzenie sankcji niefinansowych takich jak: zwrot wszelkiego rodzaju otrzymanych od państwa funduszy, dotacji, ulg podatkowych, zakaz składania ofert przy zamówieniach publicznych, brak możliwości występowania o stażystów. Wprowadzenie takich zmian może znacząco zredukować liczbę pracodawców decydujących się na nielegalne powierzanie pracy. Charakter odstraszający będą miały szczególnie sankcje o charakterze niefinansowym, gdyż ich zastosowanie może znacząco utrudnić funkcjonowanie wielu przedsiębiorstw w przyszłości.

Autorki:

Karolina Odrobina, asystentka prawna

Katarzyna Hiller, radca prawny