Kobiety w mundurach: Czy w polskiej armii rzeczywiście istnieje równość płci?

Mundur nie ma płci – przynajmniej w teorii. Ale czy rzeczywiście kobieta w Wojsku Polskim ma te same prawa i możliwości co mężczyzna? Czy równość płci w armii to standard, czy jedynie zapis w kodeksach?

Kwestia równości kobiet i mężczyzn w Wojsku Polskim budzi wiele emocji i stanowi istotny temat w debacie publicznej. Współczesne armie na całym świecie coraz bardziej otwierają się na kobiety, jednak nadal istnieją wyzwania związane z ich pełną integracją i zapewnieniem równości w dostępie do służby wojskowej oraz możliwości awansu. W niniejszym artykule przeanalizujemy, czy w Wojsku Polskim istnieje równość płci oraz jakie podstawy prawne gwarantują tę równość w świetle obowiązującego prawa.

Obecnie liczba polskich żołnierzy zawodowych wynosi ponad 120 tyś.. Z danych udostępnionych przez Ministerstwo Obrony Narodowej wynika, że na dzień 1 marca 2024 r. w polskiej armii służy zawodowo ponad 17 tysięcy kobiet. Kobiety służą we wszystkich korpusach i wszystkich rodzajach sił zbrojnych. Patrząc na ogólną liczbę żołnierzy zawodowych można zauważyć znaczącą dysproporcje, a co na to prawo?

Podstawy prawne równości kobiet i mężczyzn

• Konstytucja RP

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej jasno określa zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa.

Art. 32 ust. 1 stanowi:

„Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.”

Ponadto ust. 2 tego artykułu wyraźnie zakazuje dyskryminacji:

„Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.”

Zgodnie z tymi przepisami konstytucyjnymi, należy wysnuć wniosek, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety mają równe prawa i obowiązki w zakresie służby wojskowej.

• Ustawa o równym traktowaniu

Kolejnym aktem gwarantującym ochronę w zakresie równego traktowania dla żołnierzy zawodowych jest ustawa z dnia 3 grudnia 2010r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania – tzw. Ustawa o równym traktowaniu. Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawa ta ma na celu przeciwdziałanie naruszeniom zasady równego traktowania.

Jest to szczególnie ważne w kontekście służby wojskowej – art. 2 ust. 2 ustawy wyłącza stosowanie przepisów rozdziałów 1 i 2 wobec pracowników objętych zakresem regulacji Kodeksu pracy. Oznacza to, że ustawa ta pełni szczególną funkcję ochronną dla osób, które nie są pracownikami w rozumieniu Kodeksu pracy, jak m.in. żołnierze zawodowi, funkcjonariusze służb mundurowych czy osoby zatrudnione na podstawie innych niż pracownicze form zatrudnienia.

W ten sposób ustawa zapewnia realną ochronę przed dyskryminacją również tym grupom zawodowym, które nie korzystają z typowych uprawnień wynikających z Kodeksu pracy, a których relacja z państwem ma charakter służbowy lub szczególny.

• Europejska Konwencja Praw Człowieka

Europejska Konwencja Praw Człowieka (dalej: EKPC) w art. 14 zakazuje wszelkiej dyskryminacji, w tym ze względu na płeć, w korzystaniu z praw i wolności gwarantowanych przez konwencję. Chociaż EKPC nie mówi bezpośrednio o służbie wojskowej, to jednak orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wskazuje, że ograniczenia dostępu kobiet do wojska powinny mieć bardzo silne uzasadnienie.

Historia i obecność kobiet w wojsku

Kobiety od lat pełnią służbę w Wojsku Polskim, jednak przez długi czas ich rola była ograniczona głównie do funkcji administracyjnych, medycznych i pomocniczych. Dopiero w XXI wieku zaczęto otwierać przed nimi szerzej drzwi do wszystkich rodzajów sił zbrojnych, w tym wojsk lądowych, marynarki i sił specjalnych.

Obecnie kobiety mogą pełnić służbę, co do zasady na równi z mężczyznami, jednak nadal istnieją pewne bariery w dostępie do najwyższych stanowisk dowódczych oraz niektórych specjalizacji wojskowych.

Prawo prawem, ale jak to wygląda w praktyce?

Pomimo formalnej równości, w praktyce kobiety w wojsku często spotykają się z nierównościami. Są to między innymi:

– tzw. szklane sufity, czyli trudności w awansie na najwyższe stopnie oficerskie. Choć problem ten nie dotyczy wyłącznie kobiet, to w ich przypadku jest zdecydowanie bardziej powszechny niż wśród mężczyzn. Za tą tezą przemawia chociażby brak kobiet-żołnierzy w stopniu generała w wojsku Polskim.

– stereotypy – kobiety często są postrzegane jako mniej predysponowane do pełnienia funkcji bojowych. Choć predyspozycje fizyczne mężczyzn mogą w niektórych przypadkach stanowić atut, nie powinno to przekreślać potencjału kobiet, które równie dobrze mogą odnaleźć się
w wymagających zadaniach wojskowych, jeśli zapewni się im odpowiednie wsparcie i możliwości rozwoju.

Dochodzenie praw z tytułu naruszenia zasad równego traktowania przez żołnierzy zawodowych

W stosunku do żołnierzy zawodowych, co do zasady, nie stosuje się przepisów Kodeksu pracy – z wyjątkiem działu X dotyczącego bezpieczeństwa i higieny pracy. Wynika to z faktu, że żołnierze pozostają w stosunku służbowym, który jest uregulowany ustawą z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny. Wyłączenie stosowania Kodeksu pracy nie oznacza jednak, że żołnierze zawodowi są pozbawieni ochrony prawnej przed nierównym traktowaniem. Uprawnienia w tym zakresie przysługują im na podstawie ustawy z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania. Zgodnie z art. 1 ust. 1 tej ustawy, jej celem jest przeciwdziałanie naruszeniom zasady równego traktowania m.in. ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną, a także wskazanie organów właściwych w sprawach z tym związanych.

Zgodnie z ww. ustawą, organami właściwymi w wykonywaniu zadań z zakresu realizacji zasady równego traktowania są Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Minister ds. Równości.

Ponadto, każdej osobie, wobec której znajduje zastosowanie ta ustawa i której zasada równego traktowania została naruszona, przysługuje prawo do odszkodowania (art. 13 ust. 1). W takich przypadkach stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego (art. 13 ust. 2).

Instytucjonalne wyzwania w przeciwdziałaniu nierównemu traktowaniu i dyskryminacji w zawodowej służbie wojskowej

Kwestia przeciwdziałania nierównemu traktowaniu i dyskryminacji w zawodowej służbie wojskowej nadal ujawnia istotne luki zarówno w zakresie rozwiązań instytucjonalnych, jak i konstrukcji przepisów prawa. Mimo obowiązywania ustawy z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania ochrona praw żołnierzy zawodowych przed nierównym traktowaniem pozostaje w wielu aspektach niewystarczająca.

Pomimo że ustawa przewiduje szeroki zakres przesłanek, w których zakazane jest nierówne traktowanie, oraz ustanawia prawo do dochodzenia roszczeń, w przypadku żołnierzy zawodowych skuteczność tych gwarancji jest ograniczona. Wynika to przede wszystkim z braku szczegółowych przepisów pragmatycznych, które regulowałyby tę problematykę w sposób dostosowany do realiów służby wojskowej. Brak odrębnych rozwiązań
w obowiązujących przepisach, w tym w ustawie z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny, sprawia, że kwestie zgłaszania, rozpoznawania i przeciwdziałania przypadkom nierównego traktowania oraz dyskryminacji nie są objęte jednolitą i przejrzystą procedurą.

Z uwagi na specyfikę zawodowej służby wojskowej – opartą na ścisłym podporządkowaniu, rygorze dyscypliny oraz zamkniętym systemie awansów – konieczne jest uzupełnienie ustawy o obronie Ojczyzny o kompleksowe regulacje odnoszące się do przeciwdziałania nierównemu traktowaniu i dyskryminacji. Tylko spójne przepisy, poparte przejrzystymi procedurami wewnętrznymi i gwarancjami niezależności, mogą zapewnić rzeczywistą, a nie wyłącznie formalną ochronę prawną w tym zakresie

Refleksja: równość czy przywileje?

Na koniec warto zauważyć, że kwestia równości w wojsku bywa złożona i nie zawsze działa na niekorzyść kobiet. Przykładowo, zgodnie z art. 59 ustawy o obronie Ojczyzny, do kwalifikacji wojskowej obowiązani są mężczyźni, którzy w danym roku kalendarzowym kończą 19 lat życia, natomiast kobiety mogą zgłaszać się wyłącznie na zasadzie dobrowolności. Co więcej, ustawa przewiduje różnice w maksymalnym wieku zaciągu ochotniczego – dla mężczyzn jest to 60 lat, a dla kobiet 50 lat. Z męskiego punktu widzenia może to być postrzegane jako nierówność, zwłaszcza że obowiązek wojskowy spoczywa wyłącznie na jednej płci.

Tym samym warto zadać pytanie: czy prawdziwa równość oznacza takie same prawa i obowiązki, czy może uwzględnienie odmiennych ról społecznych i biologicznych?

Podsumowanie

Kobiety w mundurach stanowią coraz większą część Wojska Polskiego. W 2015 roku służbę pełniło zaledwie 3,7 tysiąca kobiet, natomiast w 2024 roku ich liczba przekroczyła już 17 tysięcy. To znaczący wzrost, choć wciąż stanowią one niewielki procent wszystkich żołnierzy zawodowych. Obowiązujące przepisy, zarówno krajowe, jak i międzynarodowe, zapewniają im prawo do równego traktowania. Jednak w rzeczywistości nadal istnieją bariery w ich pełnej integracji w armii. Kluczowe pytanie brzmi: czy system promuje rzeczywiste równe szanse, czy tylko równość na papierze?

Czasy, gdy wojsko było wyłącznie „męską twierdzą”, minęły bezpowrotnie. Pomimo rozważań zawartych w niniejszym artykule, w dalszym ciągu pozostaje pytanie: jak mądrze kształtować tę zmianę, aby przynosiła korzyści zarówno kobietom, jak i całej armii?

Autorki:

Zuzanna Bierut, asystentka prawna

Katarzyna Hiller, radczyni prawna

https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/Przeciwdziałanie_mobbingowi_i_dyskryminacji_w_słuzbach_mundurowych.pdf

https://www.google.com/search?client=safari&rls=en&q=ilos+kobiet+w+wojsku+poslkim+gov&ie=UTF-8&oe=UTF-8

https://archiwum.portal-mundurowy.pl/index.php/reklama/item/525-szklany-sufit-w-sluzbach-mundurowych

https://portal-mundurowy.pl/index.php/aktualnosci/kobiety-w-sluzbach-mundurowych